Te rātaka a te Taua Māori - Aperire 1941

Kaiwhakamāori: Emeritus Professor Sir Tāmati rāua ko Lady Te Koingo Reedy (Ngāti Porou)

Te Kupu Whāiti

I nga rā whakamutunga o Maehe i tonoa te Tiwihana Tuarua o Aotearoa mai i Ihipa ki Kirihi. Nuku tata atu i te 700 nga hoia o te Te Ope Taua Māori i mahuta ake i te taunga-tima/waapu o Piraeus, ā, i muri ake i te rua rā i Ātene, ka haere atu rātou ma runga tereina ki Katerini. Ko ta rātou he aukati atu i te whakaekenga mai o te Tiamana, ahakoa kua tau kē mai te mōhio he ūaua te pupuri. Iwa-tekau te Kamupene Ope-Tānga i mahue ake ki Voula, he taone e pātata atu ana ki Ātene. A, e toru rā te ope-waka o te Te Ope Taua e taraiwa mai ana ki Katerini, kia taea ai te hiki i nga hoia inā ka heipū te whakatahi.

Ko te Te Ope Taua he wehenga no te 5 Pirikeeti, ā ko ta rātou he pupuri i te wāhanga o te pokanga ki te taha raki o Maunga Olympus. Ko te pokanga nei e rere whaka-te-tonga atu ana ki Ātene, ā kei konei te huarahi matua, huarahi nui tonu mai i Katerini me nga rohe o te taha raki – taha rāwhiti. Ko ta te Te Ope Taua he pupuri i tenei whakaurunga mai o te hoariri. He maha nga ingoa o te pokanga nei, ā ko tētahi ko Petras Pass, engari ko Olympus Pass te ingoa whakahua a nga hoia.

I tūtuki te Te Ope Taua me nga Tiamana i te 15-16 o Aperire, ā tokowhā i mate. Kātahi rātou ka hoki whakamuri ki te pupuri i te Thermopylae Line. Otirā i te 21 o Aperire, 1941, ka whakatauria e nga rahi o Ingarangi kia whakarērea a Kirihi. Ko te nuinga o te Te Ope Taua i whakatahia mai i Ātene ki Kiriti i runga i te kaipuke, Glengyle, i te atatū o te rā o Anzac. Tekau i mahue mate atu, ā waru-tekau-mā-tahi i mauheretia. O te 700 i tau ki Kirihi, e rua noa iho kei te ora ināianei.

Rātaka

  • 1 Aperire: 0930. Ka wehe atu te Te Ope Taua i Katerini. Nā te ope waka i taritari nga rōpu ki Olympus Pass (10 km ki te tahatonga-tahahauāuru o Katerini)
  • 2 Aperire: Ka wehewehe te Te Ope Taua ki nga rohe kua whakatauria mo rātou. Ko A Kamupene ki rō ngahere, ki nga maunga teitei me nga paehekenga i te taha rāwhiti o te Maunga o Brusti. Ka anga atu ki te huarahi matua ki Kaiterini. Ko B Kamupene ki roto tonu ake i te Maunga o Olympus, ki te tiaki ake i tetahi ara iti nei mai i te Whare TB o Petras. Ko C Kamupene ki te taha raki o te Awa o Mavroneri, i muri i te kainga o Kariai, arā Karyes. Ko D Kamupene kei tua rawa atu i a rātou i te taha hauāuru, i muri o te kainga o Haduladhika. Ko te Kamupene Matua ki tetahi ururākau-here (uru huarākau) i Zazakon. Kei waenganui rātou i C Kamupene me te kainga o Skoteina. Mai i konei, mārakerake ana te kite atu i nga pārae o Katerini e toha atu rā ki te taha rāwhiti ki te tonga. Whakarongo ake ki nga whakaaturanga a 2/Lt Charles Bennett.
  • 3-5 Aperire: Ka whakatakotoria, ka whakapakaritia nga tūnga e anga atu ana ki te hoariri.
  • 6 Aperire: Ka tukuna e te Tiamana tana kupu whakamutunga ki a Kirihi me Tararā. Ka parea atu. Katahi ka tukia mai e te Tiamana. I hoki ake ai a B Kamupene. Ka whakatūria mai e 2/Lt Ruhi Pene tana 12 Ope Iti ki te tūranga i runga ake i te Apiti o Mavroneri i te kainga kani-rākau o Skoteina. He huarahi iti nei i reira mo nga taraka kawe rakau. Haere atu ai i te taha o te Awa o Mavroneri, e tere atu ra ma te Apiti o Mavroneri mo tetahi 6.4 kiromita, katahi ka puta atu ki nga pārae o Katerini me te huarahi matua hoki ki reira. Kei konei a A Kamupene raua ko B Kamupene e tatari atu ana mo te hoariri.
  • 7 – 9 Aperire: E whakapakari ana i nga tūranga ki te hoariri – he karinga rua me te whakatakoto haere i nga pāpu-waea. He torotoro i nga huarahi me nga ara whāiti. Ka hinga a Haronika (arā a Thessaloniki). Koinei te tuarua o nga taone nunui o Greece, a e 64 kiromita atu ki te taha raki-ki-te-rāwhiti o Katerini, i tera tarawāhi atu o te Thermaic Gulf.
  • 10 Aperire: Kua puta atu nga waka o B Echelon, me Meiha George Bertram me nga āpiha tokoono. Ko Kāpene Gerry Weir, 2/Lt Charles Bennett, me 2/Lt Logan te punga o tenei Ope Whakaihinga. No muri mai ka whakahokia a Bertram, a Bennett, me Logan ki te āpiti.
  • 11 Aperire: Kua hoki ano ki te whakarite i etahi atu karinga-rua me te whakatakoto haere ano nga pāpu-waea.
  • 12 Aperire: Ka puta nga tohutohu mai i 5 Brigade kia hiki a C me D Kamupene ka haere ki nga turanga hou, i te taha tonga o te awa o Mavroneri, kia piri atu ki te taha o A me B Kamupene, i te taihekenga o Maunga Brusti.
  • 13 Aperire: Ka neke atu a C Kamupene mai i Kariai ki tetahi wāhi o muri atu, ki runga atu o te tahi taukakāhiwi, kia taea ai e rātau te awhina atu tetahi atu kamupene inā ka hiahiatia. Kua tau katoa Te Ope Taua ki roto i te āpiti, i nga taihekenga o Maunga Brusti, e anga atu ana ki te taha raki-ki-te-rāwhiti, e titiro whakararo atu ana ki te huarahi o te mira, me te awa o Mavroneri. Ko taua whenua he paripari tonu nei te āhua, me te tu pipiri o te rākau. Ko A Kamupene kei te taha matau, ko B Kamupene kei waenganui, me D Kamupene ki taha maui. Ko tenei tokotoru e ārai atu ana i te whenua e rua kiromita te whānui. Ko te taha maui o D Kamupene tata atu ki te rima kiromita te mamao ki Skoteina, a ko 2/Lt Pene me 12 Ope Iti kei te tiaki mai tera moka. Ia po, ka haere nga tira tūtei, nga tautiaki o te ope tauā.
  • 14 Aperire: Ka nuku atu te Takuahi o Te Ope Hoia ki te taha uru o C Kamupene.
  • 15 Aperira: Ko te ra tuatahi tenei o te tūtukitanga o te Te Ope Taua me te hoariri. Panuitia nga tuhinga a Kāpara Harry Taituha raua ko RSM Ace Wood mo te riri i Maunga Olympus. Pau katoa te ata me te ahiahi o tenei ra, i te nekenekenga nui o nga amoured vehicles me nga tāke mai i Katerini ki te Apiti. Ko te ope iti a Lt Brant (i tapiri mai ki Te Ope Taua Māori mai i Te Ope Taua Pū Mihini 27) me te Mōtā Ope Iti a 2/Lt Tenga Rangi, hei te pupuhi atu ki te hoariri ina ka kitea atu, ahakoa te mamao, hei taupare atu i nga kokiritanga mai a te Tiamana. I te 1540 haora ka kitea atu te hoariri e tāpapa haere atu ana ki Kato Milia. Ko te tuatahitanga tenei o te tukunga mai o nga pū nunui a te hoariri ki te rohe o te Te Ope Taua. Ko nga aitua o te ra, ko Haihana Wiremu Hare o Kaikohe i taotu i nga matā (I mate i te tekau ma tahi ra o muri mai), me Paraiwete Vincent Ellison, i hainatia mai i Whanganui, i shell-shock-tia. I te po ka whiti mai te hoariri i te Awa o Mavroneri, me tana wero wero haere i nga puwatawata o A Kamupene. Ko ta Kāpene Harding Leaf, ka whakahaua e ia tana ope ki te whakawhata haere i nga tīni hinu ki te waea hei whakaohooho, hei whakamataku i te hoariri. Korerohia te ripoata a Kāpene Porter mo nga mahi a Kamupene A i te riri i Maunga Olympus.
  • 16 Aperire: Mai i te 0610 haora, ka kitea atu te hoariri me nga amoured vehicles e whakatata mai ana ki te Pass. Na Haihana George Katene o Porirua me nga tāngata o te Mōtā Ope Iti, i āwhina te 22 Battalion ki te ā atu i te hoariri ki waho. I te 1130 haora, ka puta te marangi mātao, marangai tāmutumutu, me te taupoki a te kohu ki te āpiti, e ūaua ai te kite i tua o te 300 iari. I te 1500 haora ka ahua tau te rangi, ka kitea te hoariri e rere-kiore iho ana i te taihekenga kei te anga mai ki nga wāhi e puritia ana e te Māori, a kaore i roa kua whakawhiti i te Maveroneri River i raro i te maru o te kohu, a, ka timata te whakaeke haere i te tahataha ki te taha maui o te Battalion. I te 1730 haora, ka kokiritia a D Kamupene. Panuitia nga tuhinga mo tenei kokiri. Ko te 16 Ope Iti a 2/Lt Gordon Ormond, e pātata atu ana ki te kuititanga o te āpiti, kei te wāhi o te hurihanga nui o te huarahi me te awa. A, ka timata te whakaekenga tūpoupou ki Skoteina. Ko te tekihana a Kāpara Les Wipiti, mai i 17 Ope Iti kei te pikonga o te rori, e tiaki iho ana. Paku runga atu nei, ko te tekihana a Kāpara Sam Komene. I waenga i a rāua, i runga atu ki te ngahere, ko te takuahi o te 17 Ope Iti me tona āpiha, a 2/Lt Rangi Logan. Kaore tetahi tekihana e kite atu i tetahi, no te tawhiti rawa me pipiri o te puihi. Kaore hoki rātou e kite atu i te 16 Ope Iti, kei raro iho i a rātou. Ka ākina a 16 Ope Iti ki te whakatahi, i te hingatanga o tetahi o nga tekihana o mua. E toru nga paraiwete i mate. Ko Charlie Kaimoana, raua ko Matiu Ropata o Wairoa, me John Poutu o Ruatorea i mate. Ko te kaiārahi o te tekihana, a Kāpara Harry Taituha (o Wanganui?), i taumaha te taotu, ka mahue atu mo te mate. Ka mahue he puaretanga e hāmama ana i waenganui o B Kamupene me D Kamupene, hei werohanga mai ma te hoariri. Na Kāpara George Harrison o Opunake i whakaara te tekihana o muri o 16 Ope Iti, a, na 2/Lt Horton Stewart o B Kamupene Ope Iti Whakihinga, na rāua i whakarauora ake tenei parekura. Ka hoki whakamuri te Tiamana mo te po. Ko 2/Lt Arnold Reedy o C Kamupene me 13 Ope Iti i tonoa ki te aukati i te whakaekenga kaokao mai a te hoariri, mā Skoteina. Ko 2/Lt George Te Kuru o D Kamupene, me tana ropu rua tekau (he tekihana mai i 17 me 18 Ope Iti) i whakahaua ki te whakatakoto he ārai mo te rima kiromita e hāmama atu ana i waenganui i Skoteina me 17 Ope Iti o D Kamupene. I te 2230 haora ka hiki te katoa o te Te Ope Taua, ka whakawhiti atu i nga maunga wetiweti i roto hoki i te po makariri, te po kōaro. Ko te RSM WO1 Ace Wood me Paraiwete Wiremu (Bill) Hoko o Maketū, te kaiārahi, i tonoa atu ki te whakamōhio atu ki nga ope iti i Skoteina kia whakawhiti atu i te maunga.
  • 17 Aperire: 0330haora. I muri i te takahi mo te rima haora, e kiia ana e te RSM, he haere “tino kino rawa atu”, ka tae atu te Battalion ki te rori o Olympus Pass. Korerohia nga tuhinga mo tenei hikoi. E 18 nga tāngata i ngaro, ā ko te nuinga o nga tāngata o te wāhanga a Kāpara Wipiti etahi, no te mea kaore i tae atu te karere ki a ratou kia whakatahi. I nga ra i muri mai ka mau herehere enei tāngata, hei POW. Ko etahi o ratou ko nga kāpara ko Harry Taituha, me Les Wipiti, ko nga paraiwete ko Nelson Carroll, J.F.Carroll, Joe Hiroti, John Palmer, Boss Pineaha, me Ben Thompson. I nuku haere atu te Te Ope Taua ma te huarahi, mo tetahi maero nuku atu ranei, ki nga taraka me o ratou taraiwa, ā ka kawea atu ratou ki Ay Dhimitrios. I reira ka whakaritea o ratou tūranga wawao. 1500 haora. I muri i te takahi-o-rite mo te rua maero ka kawea atu ano e nga taraka te Battalion ki te taha tonga. Tirohia nga korero a Arthur Brooking mo te whawhai i Greece.
  • 18 Aperire: I muri i te haerenga ma tetahi huarahi, hurihuri noa iho te āhua, ma Larisa, ā ma Lamia hoki, ka puta atu te Te Ope Taua ki tetahi wāhi, tahatonga-ki-te-rawhiti o Almiros, i te 1900 haora.
  • 19 Aperire: E whā maero te tirohanga whānui o mua hei tiakitanga mā te Battalion. Ka whakariterite nga Kamupenes ki o ratou tūranga. Ko A, B, me C ki mua, ko D te rōpu whakaihinga.
  • 20 Aperire: Kāore he painga o nga pōma/taipara me nga pū-mīhini a te hoariri, e kokiri atu ana ki te Battalion. I te atatū ka hoki atu te Te Ope Taua ki Lamia ki te pupuri nga turanga hou, i te taharaki-ki-te-uru o Molos. Ka kitea atu nga raiti o nga waka o te hoariri, e wawā mai ana rātou ki Lamia mai i te apiti i muri i te taone.
  • 21 Aperire: Kua whakatakotoria he puta-tauā hou, ko Thermopylae Line. Ko te takotoranga ki mua, hei tiaki ma te Te Ope Taua Māori, nuku atu i te kotahi maero te whānui. Ko D, B, me C ki mua, ko A hei rōpu whakaihinga. Ko tetahi o nga kamupene o 18 Battalion kei te awhina i nga Māori ki te ārai atu i te hoariri.
  • 22 Aperire: 0738 haora. Taumaha ana te rere mai o nga matā mai i te hoariri ki te taha maui o te Te Ope Taua, pātata atu ana ki te Thermophylae Pass. Hāngai tonu te whakautu atu a nga pū o te Ropu Pū Nunui o Aotearoa. I te 1240 haora ka taiparatia te wāhi o te Battalion, hēoi kāore he aitūā. I te 2000 haora ka pūhia nga raena taraka i muri o Molos, mai i nga pū-mihini o te Messchersmitt 109F. I aitua a S/Sgt Jim (Diamond) Warihi, o Rotorua. Ka tae mai te rongo mai i a Lt-Col George Dittmer, ki nga kaiārahi o nga kamupene kua hinga a Kirihi. Ko te Tiwihana o Aotearoa me hoki whakamuri ki te wāpu-whakaeke i nga tima. I te 2100 haora ka whakatika nga kamupene ki te wāhi whkakotahi, kātahi ka hikoi atu mo te whā maero ki nga nga waka. Ko 2/Lt George Bennett me te wahanga Punua Tāke Ope Iti i noho mai hei tiaki a muri. Na te kaha popoke o te huarahi, mo te haerenga ki te tonga mo te 17 maero, ka wehea atu tētahi wāhanga o C Kamupene. I whakatūria he pahī mo te Battalion i raro i nga rākau ōriwa i te kāinga o Ay Konstandinos, pātata atu ana ki te moana.
  • 23 Aperire: I whakapaua te ra katoa ki Ay Konstandinos e pāpare atu ana i nga waka rererangi o te haoriri, kei kitea mai. Kua paheke katoa te iwi kāinga ki nga hiwi, na reira i taea ai, e etahi o nga tangata te mau noa iho nga Inu Parani mai i te whare-māturuturu. Na Lt-Col Dittmer i whakahau kia pākarukarutia nga pounamu-parani ka kitea kei nga ope. I te 2030 hāora kā hiki ano te Battalion, ka taraiwa mo te 150 maero ki te tonga ki Athens.
  • 24 Aperire: 0700 hāora ka tae atu te Battalion ki Marathon, he kāinga e ono maero ki te taha tonga o Ātene. I noho rātou ki raro i nga rākau ōriwa hokopeke ai mo te katoa o te rā. Ka tau mai te waka o Hellas ki te wāpu o Piraeus. I te ahiahi ka eke atu te 1000 o te tangata, ko ētahi he Ingarihi, he taotū, he tūroro. I whakaeke ano hoki a 13 Ope Iti o C Kamupene me tētahi wāhanga o 15 Ope Iti. Ko te Mōtā Ope Iti o te Kamupene Matua i eke atu anō. 1900 hāora ka taiparatia e nga Stukas te waka o Hellas, ka kāia katoatia. Ko nga pāhihi me nga tangata taotū i kainga kinotia e te ahi i roto i nga rūma moe. Kua pakaru katoa te ara-whakaeke kotahi, ā i te mutunga, kua tahuri te waka. E ai ki nga kōrero, anei nga tangata i mate i konei: Cpl Mita Tahata o Ruatoria, ko Paraiwete John (Bunny) Brown me Charlie Horne o Gisborne me Percy Goldsmith o Ruatoria. (Tirohia nga kōrero a Miki Harrison mo te turakitanga i te Hellas) E ai ki nga kōrero tēra pea e 500 ki 700 rātou i mate. 2100 hāora. Ka nuku atu Te Ope Taua ma runga waka ki Porto Rafti, he kāinga hī-ika.
  • 25 Aperire: 0230 hāora. Ka whakaeke te tuatahi o nga tāngata o te Te Ope Taua ki runga i te Glengyle. 0400 hāora, ka hiki te punga o te Glengyle, ka tere atu te waka. E rua nga tima i roto o te ope-waka, ā , e whā nga tima kaitiaki. E rua nga tukinga mai a nga waka-rerenga Tiamana, engari kāore he aitua. 1600 hāora, ka tae atu ki Suda Bay i Crete. E ono, e whitu rānei nga maero e hikoi atu ana ki te puni-hoia.
  • 26 Aperire: I te ata ka nuku atu Te Ope Taua ki te pahī tika i whakaritea mo rātou, ahakoa i hē kē te ārahi tuatahitanga atu i a rātou.
  • 27 Aperire: 0930 hāora, ka hikoi atu ki te wāhi kaupare i te hoariri, ki Aghya. Ka tae atu i te poupoutanga o te ra. Tere tonu te taunga o nga kamupene.
  • 28 Aperire: E whakatau ana nga Kamupene. Ka haere te CO ki te hui a te 5 Brigade i te 1000 hāora. 1430 hāora, ka whakawhitiwhiti kōrero te CO , me nga kaiārahi Kamupene mo te heipu rawa atu o te whakaekenga a te Tiamana i te moutere nei. I taua wa ko te 90 o te Kamupene Ope-Tānga i mahue atu ra ki Voula i te mutunga o Maehe, kua mauheretia i Kalamata, i Greece. Tirohia nga kōrero mo te pānga ki te Kamupene Ope-Tānga.
  • 29 Aperire: Ka whakarahia a mua kia uru mai ai te taha-tonga o Te Ope Taua 23. Whakaurua mai a te Kamupene Matua hei ope whawhai ( ka waiho nga pū-mōtā me nga kai-tohu waea (signallers) kia noho motuhake)
  • 30 Aperire: Ka nekeneke ano te taha maui o te 28 Battalion i te mea kua neke a Te Ope Taua 21 ki te taunga rererangi o Malene. Ko te Te Ope Taua Māori hei pupuri i te Aghya Valley, kei te āki atu i nga hoia-heketau o te hoa-riri, me te noho takatū, inā ka heipū ohorere mai te hoa-riri ki waenga i te takiwā o te 5 Brigade.

Rarangi Pukapuka

Te Rua Mahara o te Kāwanatanga

Whakapuakanga: 28 NZ (Māori) Battalion Diary, WAII 1 1664 DA 68/1/17, pp 13-18

 

Submitted by mbadmin on

Takupu (0)